Page 1
1IeìkeÀ -1
JeeleeJejCee®es IeìkeÀ, mebj®evee leeHeceevee®es efJelejCe
IeìkeÀ mebj®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 JeeleeJejCee®es IeìkeÀ Je mebj®evee
1.3 leeHeceevee®es GY³ee Je Dee[J³ee HeeleUerJejerue efJelejCe
1.4 meewjGpee& Je leeHeceeve
1.5 leeHeceevee®³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
1.6 meceejesHe Je JeeleeJejCe Je leeHeceevee®es cenÊJe
1.7 ÒeMve -meboYe&
1.0 GefÎ<ìîes
He=LJeer®³ee meYeesJeleeueer DemeCeeN³ee JeeleeJejCee®es mJeªHe -l³ee®es IeìkeÀ Je mebj®evee mecepetve
IesCes.
meewjTpee& Jej leeHeceeve ³eeleerue mebyebOe ue#eele IesCes.
leeHeceevee®³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes.
leeHeceevee®es Dee[J³ee Je GY³ee HeeleUerleerue efJelejCe ue#eele IesCes.
1.1 ÒemleeJevee
He=LJeer®³ee meYeesJeleeu eer DemeCeeN³ee Jee³etb®³ee DeeJejCeeuee (Atmosphere) Demes mebyeesOeues
peeles. meg©Jeeleer®³ee keÀeUele Meem$e%eebvee efJeefJeOe Jee³etb®eer DeesUKe Peeueer veJnleer. l³eebvee HeÀkeÌle
HeeC³ee®eer JeeHeÀ þeTkeÀ nesleer. l³eebvee pesJne JesieJesieUîee Jee ³etb®es DeefmlelJe Dee{Uues lesJne l³eeb®³ee
ue#eele Deeues keÀer ns Jee³et HeeC³ee®³ee JeeHesÀHes#ee JesieUs Deensle. l³eebvee Demes Jeeìues keÀer keÀoeef®ele ns Jee³et
SKeeÐee ogmeN³ee IeìkeÀe®eer JeeHeÀ Demeleerue Je l³eecegUs l³eebveer Atoms cnCepes Je eHeÀ-Vapour
Sphere cnCepes ieesueekeÀej DeeJejCe Demes veeJe efoues DemeeJes.
1.2 JeeleeJejCee®es IeìkeÀ Je mebj®evee
JeeleeJejCeele ÒeecegK³eeves Heg{erue IeìkeÀ Dee{Uleele. (De) efvejefvejeUs Jee³et -vee³eì^espeve
(78…) ÒeeCeJee³et (21…) keÀeye&ve [e³e Dee@keÌmeeF&[, DeesPeesve, Dee@jiee@ve, efveDee@ve, efceLesve,munotes.in
Page 2
2ne³e[^espeve, nsefue³ece (ye) HeeC³ee®eer JeeHeÀ -³ee®es ÒeceeCe meeOeejCele: 4… He³e¥le Dee{Ules.
JeeUJebìele HeeC³ee®³ee JeeHesÀ®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. meebêerYeJeve Je Je=<ìerle H eeC³ee®³ee JeeHesÀ®es keÀe³e&
cenÊJee®es Deens. (keÀ) met#ce OetueerkeÀCe -meebêerYeJeve, Je=<ìer Je efJeefkeÀkeÀjCeele ³eeb®es keÀe³e& cenÊJee®es
Demeles.
Deeke=Àleer 1.1 JeeleeJejCee®es Lej
JeeleeJejCee®es Lej -met³ee&®³ee GDemeuesueer nJee leeHeles. peefceveerHeemetve Gb®eerJej peeleevee nJes®es leeHeceeve keÀceer nesle peeles. þjeefJekeÀ
Deblejeveblej Gb®eeJej peeleevee nJes®es leeHeceeve keÀceer nesle peeles. þjeefJekeÀ D eblejeveblej Gb®eeJej peeleevee
leeHeceeve efmLej nesles Je veblej Jee{le peeles. Hegvne þjeefJekeÀ Deblejeveblej leeHeceeve keÀceer nest ueeieles. ³ee®e
DeeOeejeJej JeeleeJejCee®es Heg{erue ÒecegKe Lej DeesUKeues peeleele. (1) leHeebyej (Troposphere)
(2) efmleleebyej (Stratosphere) (3) ceO³eebyej (Mesophere )(4) Dee³eveebyej
(Ionosphere) (5) yee¿eebyej (Exosphere)
1) leHeebyej (Troposphere) : leHeebyej ne JeeleeJejCee®ee YetHe=<þeueiele DemeCeejs meJee&le
cenÊJee®ee Lej Deens. Troposphere = Tropo + sphe re-‘Tropo’ ³ee ûeerkeÀ Meyoe®ee
DeLe& Turning -JeUCes, efcemeUCes Demee Deens. JeeleeJejCeeleerue megceejs 75… Jee³et, HeeC³ee®eer JeeHeÀ,
OegefuekeÀCe F. ³ee®e Lejele Dee{Uleele. met³ee&®³ee GÒemejCe HeeJeles Je nuekeÀer nesTve (Ievelee keÀceer Peeu³eeves) Jej peeT ueeieles. ³eecegUs nJes®es GOJe&ieeceer
ÒeJeen le³eej nesleele. Keeue®eer nJee Jej peeles, Je Jej®eer nJee Keeueer ³esles. ner nJes®eer efcemeUC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee melele ®eeuet D emeles.
leHeebyejeleerue nJes®es efcemeUCee®³ee JeeleeJejCee®³ee ³ee Lejele®e nJes®³ee efmLeleer®eer efJeefJeOe
ªHe®es Dee{Utve ³esles. Goe. meebêerYeJevee®eer ªHes -oJe, OegkesÀ, {ie F. Je=<ìer®es ÒekeÀej -HeeTme,
ieeje, efnceJe=<ìer F. JeeN³eeb®es ÒekeÀej, JeeoUs -DeeJele& F. ceeveJeer peerJeveeJej lemes®e ceeveJeer
J³eJemee³eebJej JeeleeJejCee®³ee ³ee Leje®ee KetHe®e ÒeYeeJe Hee[uesuee Dee{Ulees.
meJe&meeOeejCe Nneme oj : JeeleeJejCee®³ee meJee&le Keeue®³ee Lejele -leHeebyejele peefceveerHeemetv e
Gb®eeJej peeleevee nJes®es leeHeceeve keÀceer nesle peeles. ns leeHeceeve oj efkeÀ.ceer. uee (1000 ceerìme&)munotes.in
Page 3
36.50mesefume³emeves keÀceer nesles. ³eeuee®e nJes®ee meJe&meeOeejCe Nneme oj Normal Lapse Rate
(N.L.R.) Demes mebyeesOeues peeles.
Deeke=Àlee r1.2 : leeHeceevee®ee meJe&meeOeejCe Nneme oj
leHemleyOeerHe³e¥le leeHeceeveele melele Ieì nesle peeles. leHemleyOeerpeJeU leeHeceeve meeOeejCele:
60 meW. Demeles. ³eeveblej leeHeceeve Lees[îee Gb®eerHe³e¥le efmLej jenles Je l³eeveblej 50 efkeÀ. ceer.
Gb®eerHe³e¥le leeHeceeve Hegvne keÀceer nesle peeles. 80 efkeÀ.ceer. DeblejeJej leeHeceeve -80 mes. nesles. 80
efkeÀ.ceer. Deblejeveblej leeHeceeveele Hegvne Jee{ nesle peeles. (ns leeHeceeve megceejs 1500 mes Hes#ee peemle
DemeeJes Demes ceeveleele. cee$e ³ee Gb®eeJej nJee DeefleMe³e efJejU Demeu³eecegUs ns leeHeceeve vesnceer®³ee
leeHeceeHekeÀeves ceespelee ³esle veener.)
leHeebyej Je l³eeHeg{erue nJes®ee Lej -efmLeleebyej ³eeb®³eeceOeerue meercee ner leHemleyOeer (Tropo -
Pause) ³ee veeJeeves DeesUKeueer peeles. leHemleyOeer®eer Gb®eer efJeOe´gJeekeÀ[s 8 efkeÀ.ceer. Demeles.
Deeke=Àleer 1.3 leHemleyOeer
leHemleyOeer ³ee meerceejsJeeleeJejCe e®³ee efJeHeefjleles®ee Lej cnCetve DeesUKeuee peelees. ³ee LejecegUs leHeebyejeleerue meJe& Ie[ecees[er -
meebêerYeJeve, Je=<ìer, DeeJele& -JeeoUs F. leHeebyejeHegjl³ee®e ce³ee&efole jenleele. (SKeeÐee [y³ee®ee
PeekeÀes).munotes.in
Page 4
4
Deeke=Àleer 1.4
2) efmleleebyej (Stratosphere) :leHemleyOeerHeemetve megceejs 50 efkeÀ.ceer. Gb®eerHe³e¥le efmLeleebyej
Dee{Ules. ³ee JeeleeJejCee®³ee Lejele leHeebyejeÒeceeCes yeoueleer nJeeceeve efmLeleer Dee{Ule veener.
efmLeleebyeje®³ee Keeue®³ee Yeeieele nJes®es leeHeceeve efmLej D emeles. cee$e Gb®eeJej peeleevee nJes®³ee
leeHeceeveele Jee{ nesle peeles. pesì efJeceeves efmLeleebyeje®³ee Keeue®³ee Yeeieeletve peeleele.
efmLeleebyejele meeOeejCele: 25 les 40 efkeÀ.ceer. Gb®eerJej DeesPeesve Jee³et®ee Lej Dee{Ulees.
DeesPeesve (O3)ne Jee³et Dee@eqkeÌmepeve®³ee leerve jsCetbHeemetve le³eej neslees. (ÒeeCeJee³etceO³es oesve jsCet
Demeleele) met³e& efkeÀjCeebleerue Deuì^e Jne@³euesì efkeÀjCe ÒeeCeJee³etJej He[u³eeJej ne ÒeeCeJee³et®ee jsCet
(O2)ogYebielees Je efvecee&Ce Peeuesues De e@eqkeÌmepeve®es jssCet (O+O)ogmeN³ee ÒeeCeJee³et®³ee jsCetuee
efceUleele (O+O 2)Je DeesPeesve (O3)®eer efveefce&leer nesles.
Deeke=Àleer 1.5
DeesPeesve (O3)Deuì^e Jne@³euesì efkeÀjCe He[ues keÀer lees ogYebielees Je l³ee®³ee jsCetletve ÒeeCeJ ee³et
(O2)Je Dee@eqkeÌmepeve (O)le³eej nesleele. (O3=O2+O ) ner Òe¬eÀer³ee DeKeb[erle ®eeuet
Demeu³eeves Deuì^e Jne@³euesì -Deleerveerue efkeÀjCeeb®ee JeeHej DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles l³eecegUs met³ee&keÀ[tve
He=LJeerkeÀ[s ³esCeeN³ee Deleerveerue efk eÀjCeebceO³es Ieì nesles.munotes.in
Page 5
5
Deeke=Àleer 1.6
meO³ee cee$e ceeveJeefveefce&le Jee³eg®es ÒeceeCe Jee{le ®eeueu³eecegUs JeeleeJejCeeleerue DeesPeesve Jee³et
ve<ì nesle Deens -He=LJeer®es mebj#ekeÀ DeeJejCe keÀceer nesle Deens. ³eecegUs peeieeflekeÀ leeHe ceeveJee{,
DebOelJe, keÀele[er®ee keÀke&Àjesie F. DeeHeÊeerceO³es Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee Deens.
efmLeleebyeje®eer Gb®eer 50 efkeÀ.ceer. He³e¥le Demeueer lejer Oe´gJeekeÀ[s efmLeleebyeje®eer pee[er peemle
Demeles lej efJe3) ceO³eebyej (Mesophere) :megceejs 50 efkeÀ.ceer. Gb®eerHeemetve 80 efkeÀ.ceer. Gb®eerHe³e¥le
ceO³eebyej Dee{Ules. JeeleeJejCee®³ee ³ee Lejele Gb®eervegmeej leeHeceeveele Ieì nesle peeles.
³ee Lejele Jee³egYeej Del³eb le keÀceer Demelees. 50 efkeÀ.ceer. Gb®eerJej 1 efceueeryeej lej 80
efkeÀ.ceer. Gb®eerJej megceejs 0.01 efceueerYeej Dee{Ulees. (mecegêmeHeeìeruee Jee³egYeej 1013 efceueeryeej
Demelees.)
Deeke=Àleer 1.7 jsef[Dees / otjoMe&ve uenjeR®es HeefjJele&ve
4) Dee³eveebyej (Ionosphere) :megceejs 80 efkeÀ.ceer. Gb®eerHeemetve 400 efkeÀ.ceer.
Gb®eerHe³e¥le®³ee JeeleeJejCee®³ee Yeeieeuee Dee³eveebyej (Ionosphere) efkebÀJee oueebyej ³ee veeJeeves
DeesUKeues peeles. ³ee Lejele efJeÐegleYeejerle Dee³evme®es (Ions) ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles. ³ee Lejeleeruemunotes.in
Page 6
6JesieJesieUs Yeeie ‘D’, ‘E’, ‘F’ Lej cnCetve DeesUKeues peeleele. nJes®es Òemeejerle Peeuesu³ee jsef[Dees,
mebosMeJenve uenjer ³ee efJeÐegle -Yeejerle LejebcegUs He=LJeerkeÀ[s Hejle HeeþefJeu³ee peeleele. l³eecegUs js ef[Dees®es
keÀe³e&¬eÀce peieYej SskeÀlee ³esleele. mebHeke&À ceeO³eceeÜejs DeeHeCe peieeleerue keÀesCel³eener Yeeieele mebHeke&À
meeOet MekeÀlees. ³ee Lejele Gb®eeJej peeleevee leeHeceeve Jee{le peeles.
5) yee¿eebyej (Exosphere) :JeeleeJejCee®ee ne yee ¿e Lej ceeveuee peelees. megceejs 400
efkeÀ.ceer. Gb®eerHeemetve megceejs 1000 efkeÀ.ceer. Gb®eerHe³e¥le ³ee®ee efJemleej Deens Demes ceeveleele. ³ee Lejele
nJes®eer Ievelee Del³eble efJejU Demeles. ne³e[^espeve, nsefue³ece ³eemeejKes nuekesÀ Jee³et ³ee Le jele
Dee{Uleele. ³ee Lejele Gb®eeJej peeleevee leeHeceeve Jee{le peeles.
Deeke=Àleer 1.8 nefjleie=n HeefjCeece
1.3 leeHeceevee®es GY³ee Je Dee[J³ee HeeleUerJejerue efJelejCe
De) leeHeceevee®es GY³ee HeeleUerleerue efJelejCe : met³ee&keÀ[tve He=LJeerk eÀ[s ³esCeeN³ee ueIeguenjer
efkeÀjCeebcegUs He=LJeer®ee He=<þYeeie (peceerve Je HeeCeer) leeHelees. ³ee He=<þYeeieekeÀ[tve oerIe&uenjer efkeÀjCeeb®³ee
mJeªHeele GJee³et He=LJeerJe©ve Glmeefpe&le kesÀueer peeCeejer GGb®eeJej peeleevee HeeC³ee®³ee JeeHesÀ®es Je keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[®es ÒeceeCe keÀceer nesle peeles. l³eecegUs
JeeleeJejCee®eer GkeÀceer nesle peeles. meeOeejCele: 1 efkeÀ.ceer. Gb®eerJej iesu³eeJej nJes®es leeHeceeve 6.50mes. keÀceer nesle
peeles. ³eeuee®e nJes®ee `meJe&meeOeejCe Nnemeoj 'Demes mebyeesOeues peeles.
Gb®eeJej peeleevee leeHeceeveele melele Ieì nesle jneles HeCe þjeefJekeÀ Gb®eerJej Deeu³eeJej
(efJeefkeÀ.ceer. Gb®eerJej Hegvne leeHeceeveele Ieì nesC³eeme meg©Jeele nesles Je 80 efkeÀ.ceer. Gb®eerJej Hegvne
leeHeceeveele Ieì nesC³eeme meg©Jeele nesles Je 80 efkeÀ.ceer. Gb®eerveblej nJes®es leeHeceeve Jee{t ueeieles.
³ee®ee®e DeeOeej IesTve nJe eceeve le%eebveer JeeleeJejCee®es Heg{erueÒeceeCes efJeefJeOe Yeeie Hee[uesues Deensle.munotes.in
Page 7
7
Deeke=Àleer 1.9 nJes®es DeefYemejCe ÒeJeen
Deeke=Àleer 1.10 leeHeceevee®es GY³ee HeeleUerleerue efJelejCe
munotes.in
Page 9
9
Deeke=Àleer 1.11 eflejHes Je uebyeªHe efke ÀjCe
³ee ÒeosMeele met³e&efkeÀjCes JeDemeles. efoveceeve Je je$eerceeve 24 leemeeHes#ee peemle Demeles. oesvner Oe´gJeebpeJeU mene ceefnv³ee®ee efoJeme
Je mene ceefnv³ee®eer je$ eD e m e l e s .munotes.in
Page 10
101.4 meewjGpee& Je leeHeceeve
meewj Gpee& ÒemleeJevee : He=LJeer®³ee Gpee& efceUC³ee®es SkeÀcesJe keWÀê cnCepes met³e& nes³e. met³e& ne
meewjMekeÌleer HegjefJeCeeje ÒecegKe IeìkeÀ Deens. met³ee&Heemetve DeJ³eenleHeCes GHe=LJeeruee efceUCeejer 99.07 Gpee& met³ee& Heemetve efceUles. cnCetve GDeeke=Àleer 1.12 ÒekeÀeMe uenj -ueIeg Je oerIe&
munotes.in
Page 13
131.5 leeHeceevee®³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
Deeke=Àleer 1.14 He=LJeer®es leeHeceeve efJelejCe
³eeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer, efJepeeles.munotes.in
Page 14
14
Deeke=Àleer 1.15 Gleeje®ee leeHeceeveeJejerue HeefjCeece
munotes.in
Page 15
15
Deeke=Àleer 1.16
Deeke=Àleer 1.17munotes.in
Page 16
167.6 meceejesHe Je JeeleeJejCe Je leeHeceevee®es cenÊJe
7.7 ÒeMve -meboYe&
munotes.in
Page 17
17IeìkeÀ -2
Jee³egYeej Je Jeejs
IeìkeÀ mebj®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 JeeleeJejCeeleerue oeye DeeefCe leeHeceeve ³eeb®ee menmebyebOe
2.3 Jee³egYeej Je JeeN³ee®ee Jesie ³eeleerue mebyebOe
2.4 JeeN³ee®eer efveefce&leer®eer keÀejCe s
2.5 He=LJeer®³ee He=<þYeeieeJejerue Jee³egYeej HeÆs
2.6 ûener³e Jeejs
2.7 ceesmeceer Jeejs
2.8 mLeeefvekeÀ Jeejs
2.9 meceejesHe
2.10 ÒeMve
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
munotes.in
Page 18
18
Deeke=Àleer 2.1 Jee³egYeej Je Jee³egYeej ceeHeve
³eeJe©ve Demes mHe<ì nesles keÀer nJesuee Jepeve Demeles. nJesuee oeye Demelees. HeCe lees meJe&$e
meejKee vemelees. nJes®³ee oeye efkebÀJee Yeejele JesU, keÀeU Je efþkeÀeCeevegmeej yeoue Ie[tve ³eslees mecegê
meHeeìerJej nJes®ee oeye Je Yeej meceeve Demelees.
2.2 JeeleeJej Ceeleerue oeye DeeefCe leeHeceeve ³eeb®ee menmebyebOe
nJes®ee oeye Je nJes®es leeHeceeve ³eeb®ee peJeUHeeme mebyebOe Deens. l³eecegUs keÀceer leeHeceevee®³ee
Yeeieele nJes®ee oeye peemle lej peemle leeHeceeve DemeCeeN³ee Yeeieele keÀceer oeye Dee{Ulees. nJes®es
leeHeceeve Jee{ues keÀer nJee ÒemejCe HeeJeles leer efJejU nesles leer®eer Ievelee keÀceer nesles. l³eecegUs Jee³egYeej
keÀceer neslees.
Deeke=Àleer 2.2 met³e&efkeÀjCe Je leeHeceevemunotes.in
Page 19
19
Deeke=Àleer 2.3 keÀceer Je peemle Jee³egYeej
2.3 Jee³egY eej Je JeeN³ee®ee Jesie ³eeleerue mebyebOe
Jee³egYeej ne vekeÀeMeeJej meceYeej jsmeceeve Jee³egYeej DemeCeeN³ee efþkeÀeCeebvee pees[Ceejer jsÒeosMeekeÀ[tve keÀceer Jee³etYeej Demeuesu³ee ÒeosMeekeÀ[s Jeenlees.
Deeke=Àleer 2.4 Jee³egYeej Je JeeN³ee®ee Jesiemunotes.in
Page 20
20
Deeke=Àleer 2.5 meceeve Jee³egYeej -Jeeje veener
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3 (14.5) ceO³es #e DeeefCe ³e ³ee oesvner efþkeÀeCeer Jee³ egYeej meceeve Deens.
(Jee³egYejele meblegueve Deens) l³eecegUs Jeeje JeeneCeej veener. (³eeuee®e Jeeje He[uee Demesner mebyeesOeues
peeles.)
2.4 JeeN³ee®eer efveefce&leer®eer keÀejCes
munotes.in
Page 21
21
Deeke=Àleer 2.6
munotes.in
Page 22
222.5 He=LJeer®³ee He=<þYeeieeJejerue Jee³egYee j HeÆs
Deeke=Àleer 2.7 ûener³e Jeejs Je Jee³et HeÆs
munotes.in
Page 23
23
2.6 ûener³e Jeejs
munotes.in
Page 25
25
2.7 ceesmeceer Jeejs
munotes.in
Page 27
27
Deeke=Àleer 2.8 ceesmeceer Jeejs
munotes.in
Page 29
29
2.8 mLeeefvekeÀ Jeejs
munotes.in
Page 30
30
Deeke=Àleer 2.9 Keejs Jeejs
Deeke=Àleer 2.10 celeueF& Jeejs
munotes.in
Page 31
31
Deeke=Àleer 2.11 ojerleerue Je [eWiejer Jeejs
munotes.in
Page 32
32
2.9 meceejesHe
munotes.in
Page 33
33
2.10 ÒeMve
munotes.in
Page 34
34IeìkeÀ -3
Deeêlee, meebêerYeJeve Je Je=<ìer
IeìkeÀ mebj®evee :
3.0 GefÎ<ìs
3.1 ÒemleeJevee
3.2 meebêerYeJeve ªHes
3.3 meebêe rYeJevee®eer ªHes
3.4 Je=<ìer Je Je=<ìer®es ÒekeÀej
3.5 Hepe&v³ee®es ÒekeÀej
3.6 meceejesHe
3.7 ÒeMve
3.0 GefÎ<ìs
meebêerYeJevee®eer Òeef¬eÀ³ee DeY³eemeCes.
meebêerYeJevee®es ÒekeÀej mecepetve IesCes.
meebêerYeJevee®³ee ªHeeb®eer ceeefnleer IesCes.
{ieeb®³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer DeesUKe.
Je=<ìer®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeY³eemeCes.
Hepe&v³ee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme.
3.1 ÒemleeJevee
munotes.in
Page 35
35
3.2 meebêerYeJeve ªHes
HeeC³ee®eer JeeHeÀ meebêerYeJeve efncekeÀCe peuekeÀCe peueefyebot De¢M³e D eeke=Àleer 3.1-meebêerYeJeve
munotes.in
Page 36
369.3 meebêerYeJevee®eer ªHes
Deeke=Àleer 3.2 oJeefyebot
munotes.in
Page 37
37
Deeke=Àleer 3.3 mì^@ìme ke̳egc³egueme
munotes.in
Page 38
38
Deeke=Àleer 3.4 ke̳egcg³egueesefvebyeme {ie
SsjCeer®ee DeekeÀej Òe®eb[ GYee efJemleej nJes®es peesjoej GO Je&ieeceer ÒeJeen ke̳egc³egueesefvebyeme {ie
meeje
munotes.in
Page 40
40
3.4 Je=<ìer Je Je=<ìer®es ÒekeÀej
Deeke=Àleer 3.5 efjceefPece HeeTme
munotes.in
Page 41
41
Deeke=Àleer 3.6
3.5 Hepe&v³ee®es ÒekeÀej
munotes.in
Page 42
42
Deeke=Àleer 3.7 DeefYemejCe Hepe&v³e
munotes.in
Page 43
43
Deeke=Àleer 3.8 Ò eeflejesOe Hepe&v³e
munotes.in
Page 44
44
Deeke=Àleer 3.9
Deeke=Àleer 3.10 meceMeerlees
Page 45
453.6 meceejesHe
3.7 ÒeMve
munotes.in
Page 46
46IeìkeÀ -4
cenemeeiej leUj®evee Je #eejlee
IeìkeÀ mebj®evee :
4.0 GefÎ<ìs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 cenemeeiej leUj®evee
4.3 ÒeMeeble cenemeeieje®eer leUj®evee
4.4 #eejlee
4.5 meeiejer peuee®³ee #eejlesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
4.6 #eejles®es efJelejCe
4.7 meceejesHe
4.8 ÒeMve
4.0 GefÎ<ìs
cenemeeiej leU j®eves®eer Deensle.
ÒeMeeble cenemeeieje®eer leUj®evee
#eejles®eer ceeefnleer IesCes
#eejlesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes
#eejles®es efJelejCe mecepetve IesCes
4.1 ÒemleeJevee
cenemeeieje®³ee Heesìele keÀe³e Deens ³ee®es DeeHeu³eeuee vesnceer®e kegÀletnue Demeles. ³ee ÒekeÀjCeele
DeeHeCe cenemeeiej leUj®eves®eer ceeefnleer IesCeej Deenesle.
meeieje®es HeeCeer #eej³egkeÌle Demeu³eeves Keejì Demeles. ns #eejles®es ÒeceeCe keÀe keÀceer nesles, keÀe
Jee{les Je l³eeJej keÀesCeles IeìkeÀ keÀece keÀjleele ³ee®eer ceeefnleerner ³ee®e Òeke ÀjCeele DeeHeu³eeuee efceUsue.
4.2 cenemeeiej leUj®evee
1) YetKeb[ceb®e (Continental Shelf) :peefceveer®ee efkebÀJee YetKeb[e®ee mecegêekeÀ[s Peeuesuee
efJemleej efkebÀJee efkeÀveeN³eeueiele®eer keÀe³ece HeeC³eeKeeueer Demeuesueer peceerve YetKeb[ceb®e cnCetve DeesUKeueermunotes.in
Page 47
47peeles. veeJeeÒeceeCes (ceb®e / shelf ) ne cebo Gleeje®ee meHeeì ÒeosMe Demelees. ³ee®ee efJemleej
meeOeejCele: 30 les 150 efkeÀ.ceer. Demelees. je@keÀer De@C[erpe HeJe&lejebiee Demeuesu³ee DecesefjkesÀ®³ee
efkeÀveeN³eeueiele YetKeb[ceb ®e Dee{Ule veener. (efkeÀveeN³eeueiele®e leerJe´ Gleeje®ee KeC[evle Gleej
(Continental slope) Dee{Ulees.
Deeke=Àleer 4.1
munotes.in
Page 48
48
Deeke=Àleer 4.2 meeiej leU j®evee
4.3 ÒeMeeble cenemeeieje®eer leUj®evee
munotes.in
Page 50
50
4.4 #eejlee
Deeke=Àleer 4.3 #e ejleemunotes.in
Page 51
51
4.5 meeiejer peuee®³ee #eejlesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (FACTOR
AFFECTING SALINITY OF THE OCEAN)
efvejefvejeUîee cenemeeiejele #eejles®es ÒeceeCe JesieJesieUs Demeles. FlekesÀ®e veJns lej SkeÀe®e
cenemeeiejele JesieJesieUîee efþkeÀ eCeer #eejles®³ee ÒeceeCeele HeÀjkeÀ He[lees. keÀejCe #eejlesJej DeveskeÀ
IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[lees. ³eebvee `efve³eb$ekeÀ keÀejkesÀ' cnCeleele. ³eeceO³es Heg{erue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
neslees.munotes.in
Page 54
544.6 meeiejpeuee®³ee #eejles®es efJelejCe (DISTR IBUTION OF
SALINITY
munotes.in
Page 55
55
Deeke=Àleer 4.4 #eejles®es efJelejCe
munotes.in
Page 56
56
4.7 meceejesHe
meeiej leU j®eves®eer JewefMe<ìs efJeefJeOe Yet DeekeÀej DeeHeCe DeY³eemeues lemes®e ÒeMeeble
cenemeeieje®³ee leUj®eves®ee DeY³eeme kesÀuee.
#eejlee c nCepes keÀe³e? mecegêe®³ee HeeC³eele keÀesCekeÀesCeles #eej Demeleele. #eejlesJej keÀesCeles
IeìkeÀ keÀe³e& keÀjleele Je #eejles®es ÒeeosefMekeÀ efJelejCe DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele DeY³eemeues.
4.8 ÒeMve
ÒeMve 1. megyekeÀ Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves meeie j leUj®evee mHe<ì keÀje.
ÒeMve 2. ÒeMeeble cenemeeieje®eer leUj®evee meebiee.
ÒeMve 3. #eejlee cnCepes keÀe³e? #eejlee keÀe Jee{les DeLeJee keÀceer nesles les GoenjCeebmen mHe<ì keÀje.
munotes.in
Page 57
57IeìkeÀ -5
Yejleer Deesnesìer Je meeiej ÒeJeen
IeìkeÀ mebj®evee :
5.0 GefÎ<ìs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 Yejleer -Deesnesìer®eer efveefce&leer
5.3 Yejleer -Deesnesìer®es ÒekeÀej
5.4 Yejleer -Deesnesìer®es HeefjCeece
5.5 meeiej ÒeJeen
5.6 DeìueebefìkeÀ cenemeeiejeleerue meeiej ÒeJeen
5.7 meceejesHe
5.8 ÒeMve
5.0 GefÎ<ìs
Yejleer Deesnìer keÀMeer efvecee&Ce nesles les DeY³eemeCes
Yejleer Deesnesìer®es ÒekeÀej keÀesCeles ³ee®eer ceeefnleer IesCes
meeiej ÒeJeen keÀmes efvecee&Ce nesleele les HeenCes
DeìueebefìkeÀ cenemeeiejeleerue meeiej ÒeJeeneb®eer ceeefnleer IesCes.
5.1 ÒemleeJevee
munotes.in
Page 58
58
Deeke=Àleer 5.1 Yejleer Deesnesìer
5.2 Yejleer -Deesnesìer®eer efveefce&leer
munotes.in
Page 59
59
Deeke=Àleer 5.3 iegªlJeekeÀ
Page 60
60
Deeke=Àleer 5.4 otj peeleevee ieg©lJeekeÀDeeke=Àleer 5.5 otj peeleevee ieg©lJeekeÀmunotes.in
Page 61
61
Deeke=Àleer 5.6
munotes.in
Page 62
62
Deeke=Àleer 5.7 Yejleer Deesnesìer
5.3 Yejleer -Deesnesìer®es ÒekeÀej
Yejleer -Deesnesìer®es oesve ÒecegKe ÒekeÀej Deensle.
1) GOeevee®eer Yejl eer : DeceeJeem³ee efkebÀJee HeewefCe&cesuee ³esles.
2) Yeebies®eer Yejleer : De<ìceeruee ³esles.
3) GOeevee®eer Yejleer : GOeevee®eer Yejleer DeceeJem³ee efkebÀJee HeewefCe&cesuee ³esles.munotes.in
Page 63
63
Deeke=Àleer 5.8 GOeevee®eer Yejleer Deesnesìer
Deeke=Àleer 5.9 Yeebies®eer Yejleer Deesnesìer
³eecegUs ³esCeejer Yeebies®eer vesnceer®³ee YejleerHes#ee keÀceer Demeles lej ³esCeejer Deesnesìer vesnceer®³ee
DeesnesìerHes#ee peemle Demeles.munotes.in
Page 64
64Yejleer Deesnesìer®³ee keÀ#ee (Tidal Range) :
Deeke=Àleer 5.10 Yejleer Deesnesìer®³ee keÀ#ee
5.4 Yejleer -Deesnesìer®es HeefjCeece
munotes.in
Page 65
655.5 meeiej ÒeJeen
meeieje®es HeeCeer efmLej vemeles. meeiejeleerue HeeC³ee®³ee neue®eeueeR®es leerve ieìele JeieeakeÀjCe
keÀjlee ³esF&ue.
1) ueeìe 2) Yejleer -Deesnesìer 3) meeiej ÒeJee n
³eeHewkeÀer ueeìe Je Yejleer -Deesnesìer peefceveer®³ee peJeU efkeÀveeN³eeueiele Dee{Uleele. lej meeiej
ÒeJeen Keesue mecegêele / efkeÀveeN³eepeJeU Dee{Uleele. ueeìe Je Yejleer -Deesnesìer ³eeb®ee ÒeYeeJe
efkeÀveeN³eeHegjlee ce³ee&efole Demelees lej meei ejÒeJeeneb®ee HeefjCeece peieYejeleerue nJeeceeveeJej neslees.
meeiej ÒeJeenele mecegêeleerue -cenemeeiejeleerue HeeCeer melele SkeÀe®e efoMesves Jeenle jneles.
(DeHeJeeo efnvoer cenemeeiejeleerue meeiej ÒeJeeneb®ee pes ceesmeceer JeeN³ee®³ee ÒeYeeJeec egUs DeeHeueer efoMee
yeoueleele.)
meeiej ÒeJeen ÒeecegK³eeves ûener³e JeeN³eecegUs efvecee&Ce nesleele. GÊej Je oef#eCe ieesueeOee&leerue
J³eeHeejer Jeejs efJeefJeoef#eCe efJeDeeke=Àleer 5.10 meeiej ÒeJeenmunotes.in
Page 66
66
5.6 DeìueebefìkeÀ cenemee iejeleerue meeiej ÒeJeen
munotes.in
Page 69
695.8 ÒeMve
munotes.in
Page 70
70IeìkeÀ -6
Òeel³eef#ekeÀ Yeeie (ye) JeeleeJejCe, nJeeefmLeleeroMe&keÀ
vekeÀeMes Je GHekeÀjCes
IeìkeÀ mebj®evee :
6.0 GefÎ<ìs
6.1 ÒemleeJevee
6.0 GefÎ<ìs
ceeveJee®³ee owvebefove keÀe³ee&Jej nJes®³ee efJeefJeOe efmLeleer®ee, ÒeYeeJee®ee De Y³eeme keÀjCes.
nJes®³ee GHekeÀjCeeb®eer efJeefJeOe keÀe³ex Je nJes®eer meebefK³ekeÀer veeWoCeer®eer ceeefnleer mecepetve IesCes.
nJes®eer efmLeleer mecepeC³eeme GHe³eesieele ³esCeeN³ee efJeefJeOe leb$eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
nJee oMe&keÀ vekeÀeMeele Je eHejC³eele ³esCeejs efJeefJeOe meebefK³ekeÀerkeÀ ef®evneb®ee DeY³eeme keÀjCes.
6.1 ÒemleeJevee
Yeejleer³e nJeeceeve Keeles nJeeefmLeleeroMe&keÀ vekeÀeMes le³eej keÀjles. ³ee vekeÀeMeebceO³es owvebefove
nJes®eer efmLeleer meebkesÀeflekeÀ ef®evneb®³ee men e³³eeves oMe&efJeuesueer Demeles. vekeÀeMeeb®ee DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea
vekeÀeMeele JeeHejuesu³ee meebkesÀeflekeÀ ef®evneb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Deens. munotes.in
Page 75
75
Deeke=Àleer 6.4 efveê&Je Jee³egYeejceeHekeÀmunotes.in
Page 76
76
Deeke=Àleer 6.5
Deeke=Àleer 6.6 Jee³egJesieoMe&keÀ
Deeke=Àleer 6.7 Hepe&v³eceeHekeÀmunotes.in
Page 77
77Hepe&v³eceeHekeÀ :
munotes.in
Page 78
98ÒeLece Jeme$eebleerHejer#esmeeþer ÒeMveHeef$ekesÀ®ee megOeeefjle vecegvee
Hejer#es®ee keÀeueeJeOeer : 3 leeme SketÀCe iegCe : 100 (Òeleer me$e)
met®evee :
1) meJe& ÒeMve (ÒeMve ¬eÀ. 1 les 5) mees[efJeCes DeefveJee³e& Deens.
2) DeeJeM³ekeÀ efþkeÀeCeer megyekeÀ Deeke=Àl³ee Je DeejeKe[îee®ee JeeHej keÀje.
3) vekeÀeMee HegjJeCeer cegK³e GÊejHeef$ekesÀme pees[e.
4) GpeJeerkeÀ[erue DebkeÀ HetCe& iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 keÀesCelesner SkeÀ ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 5) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe. 2 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 1) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe. 3 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 2) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe. 4 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 3) 20 iegCe
De
ye
keÀ
Òe.5keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee. (ÒekeÀjCe 4) 20 iegCe
De
ye
keÀ
munotes.in